|
| |
|
In Memoriam: Iwan van Oosten |
|
|
|
|
De Holocaust, in het Hebreeuws bekend als de Shoah, is de meest tragische periode uit de geschiedenis van de Joodse Diaspora en in feite van de gehele moderne mensheid. Twaalf jaar van Nazi-Duits anti-joods beleid gedurende de jaren 1933-1945 vertegenwoordigen een ononderbroken voortgang naar een voortdurende groeiende radicalisering van doelstellingen en het barbaarser maken van methoden in constant uitbreidende gebieden onder directe Nazi bestuur of onder beslissende Nazi invloed met het bijbehorende verschijnsel van wrede, soms obscene anti-joodse propaganda. De consequenties van de Holocaust zijn van beslissende belangrijkheid voor het Joodse heden en toekomst: die consequenties zijn nog steeds evident en zullen nog door vele komende generaties ervaren worden.
Encyclopedia Judaica, Bk. 8, pag. 831
|
 |
 |
|
Hans in 1942 |
Hans in 2002 |
Herinneringen aan de oorlogsjaren zijn erg onplezierig. Het is mij gelukt om dat deel van mijn verleden, dat mijn kinderjaren betreft, te blokkeren. Als ik dan toch probeer het mij te herinneren, dan zie ik hoofdzakelijk stilstaande beelden voor mij. De volgende episode, daarentegen, herinner ik mij levendig. Ik was dertien jaar en woonde met mijn vader en moeder aan de Zwartwatersweg in Assen en het jaar was 1943.
Ik was elf toen de oorlog uitbrak. De Nazi bezetting van mijn geboorteplaats werd een vreselijke realiteit op 10 mei 1940 toen de eerste Duitse troepen onze stad bereikten. Ik groeide op in de stad Assen. Dat is de hoofdstad van Drente, een provincie in de Noordoostelijke hoek van Nederland. Tot die tijd had er een serene kalmte geheerst. De bezetting was onmiddellijk. Het duurde vijf lange jaren van nazi oppressie voordat de bevrijding eindelijk kwam. Assen werd bevrijd door het Canadese leger op 13 april 1945. Ik was op 5 februari net zestien geworden.
Tijdens de lagere schooljaren en later gedeeltelijk ook de middelbare school had ik drie goede school kameraden. Ons viertal bestond uit George Manak, Piet Tielrooy, Iwan van Oosten en mijzelf, Hans van der Werff.
|
 |
 |
 |
|
Iwan van Oosten
foto 1935
J.Stern/N.v.d.Oord |
George Manak
foto 1945
Max Manak |
Piet Tielrooy
foto 1943
private collectie |
We waren een hechte groep. De vader van George bezat een schildersbedrijf in Assen. George overleed enkele jaren na de oorlog op de veel te jonge leeftijd van slechts negentien jaar. Piet was de zoon van een legerkolonel. Zijn vader bracht de oorlogsjaren door in een Duits krijgsgevangenkamp. Piet werd onderwijzer. Hij trouwde en woonde met zijn gezin in Breda. Op één van de foto's is Piet te zien. De foto werd in 1943 in de binnenstad van Assen genomen. Piet overleed op vierenvijftigjarige leeftijd. Daarnaast is een foto van George Manak. Hoogstwaarschijnlijk werd deze foto vlak na de oorlog genomen. Mijn vader, Johan van der Werff, was bij leven de hoofdboekhouder van het Gas- en Waterleidingbedrijf te Assen. Mijn verhaal gaat echter over Israel Berty van Oosten die wij kenden als Iwan.
|
|
|
De grote winkelgevel in het midden was het bedrijf De Walvisch, gevestigd aan de Gedempte Singel in Assen, en het lagere pand geheel links was de kleine snoepwinkel van Mevr. Nathalie Fischler-Blok. De respectievelijke gezinnen woonden boven de winkels. De unieke verhuiswagen van De Walvisch staat voor het bedrijf geparkeerd. De wagens waren helder oranje van kleur, dus zeer opvallend. |
De ouders van Iwan, Machiel en Johanna van Oosten, waren de trotse eigenaar van een meubel- en beddenzaak in Assen, "de Walvisch" geheten. Hun droevig verhaal volgt hier beneden..
|
 |
|
Foto links (v.l.n.r.): Tante Hester Hendrina, geboren 23 november 1905 te Assen. Hester kwam om in Birkenau op 29 october 1942. Oma Gonda van Oosten-Godschalk, geboren 31 augustus 1871 in Roden, kwam om op 8 oktober 1942 in Birkenau. Oom Maurits (Mie), geboren 26 november 1901 in Assen, overleed op 28 februari 1943 in Birkenau. Opa Jonas van Oosten, de grondlegger van 'de Walvisch,' die geboren werd op 2 september 1865 in Assen, overleed 8 oktober 1942 in Birkenau. Oom Abraham, geboren 24 april 1897 in Assen, overleed op 2 februari 24 1937 in Assen. Tenslotte, Iwan's vader Machiel (Mau). Hij werd op 22 april 1899 in Assen geboren en kwam om in Birkenau op 11 januari 1943. Machiel was getrouwd met Johanna (Jo) van Oosten-Jakobs. Van haar heb ik tot op heden nog geen foto. Zij werd op 27 mei 1902 in Emmen geboren en kwam om het leven in Birkenau op 24 september 1942 tezamen met haar twee jongste kinderen, Iwan en Maunie. |
Iwan, wiens Hebreeuwse naam Israel Berty was, werd geboren op 27 december 1927. Zijn Opa, Jonas van Oosten, opende en exploiteerde een bedden- en meubelwinkel totdat Iwan's vader, Machiel (Mau), en zijn ongetrouwde broer Maurits (Mie) de zaak overnamen. De winkel werd door Jonas en de meeste stedelingen liefhebbend 'de Walvisch' genoemd, naar het bijbelverhaal van 'Jona en de grote vis.' Dat was zeker niet kwaad bedoeld, gezien de overeenkomst tussen zijn naam en die van de profeet Jona in het Bijbelverhaal. Dat Iwan als jood geboren was, speelde voor ons tieners geen rol. Dat alles veranderde op 2 mei 1942, de dag waarop alle Nederlandse joden van boven de vijf jaar door de nazi's verplicht werden de gele Davidster te dragen, waardoor zij openlijk vernederd en gestigmatiseerd werden. De eerste anderhalf jaar van de oorlog ging Iwan naar onze openbare school, maar vernederende nieuwe maatregels van de nazis veranderde ook dat. Op 1 september 1941 moesten joodse kinderen naar aparte scholen. Desondanks, als vrienden, bleven wij elkaar zien na schooltijd.
Na verloop van tijd werden ons ook dit kleine plezier niet langer gegund. De nazi's legden het leven van de joden strenge beperkingen op. En, in mindere mate, ook op hen die niet als jood waren geboren. De nazi's voerden de gehate avondklok in, die de joden niet meer toestond zich van 8 uur 's avonds tot 6 uur 's ochtends buitenshuis te bevinden. Deze avondklok werd later in de oorlog voor alle Nederlandse burgers van kracht.
Iwan vertelde ons in de zomer van 1942 heel opgewonden dat hij en zijn familie en alle andere joden uit Assen op 2 oktober 1942 een lange reis zouden gaan maken. Die verplichte treinreis maakte hem nerveus omdat het de hele joodse gemeenschap van Assen betrof. Eerst moesten zij ondergebracht worden in een doorgangskamp in de buurt van Assen, genaamd Westerbork. Niemand van ons vermoedde dat het niet alleen van invloed was op de locale gemeenschap, maar op alle joden van Nederland. In een macabere stemming zagen wij die reis met hem tegemoet. We spraken er langdurig met elkaar over. Niemand van ons wist waarom die reis ondernomen werd en wat de bestemming zou zijn. Niemand wist het echt. Maar we hadden een voorgevoel dat het een onplezierige reis zou worden. Vooral gezien de onzekerheden rondom het onheilspellende nazi bevel.
De Joden van Nederland waren misleid. Er werd hen wijsgemaakt te geloven dat zij zich ergens in Polen opnieuw zouden vestigen. Maar waarom in Polen? Hadden zij niet in Nederland kunnen blijven? Polen was zo ver weg. Natuurlijk hadden wij verhalen over Polen in de krant gelezen in verband met de oorlog. We werden gevoed met een partijdig krantenverslag over de overwinningen die de nazi's aanvankelijk aan het Oostfront behaalden. Wat kon dan de reden zijn om de joodse mensen daar opnieuw te vestigen? Opnieuw vestigen voor wat? Die brandende vraag zou bijna drie jaar lang onbeantwoord blijven.
Er werden onder de Joodse gemeenschap van Assen geen grootschalige razzia's - drijfjachten gehouden zoals in andere grote steden van Nederland. Een simpel geschreven bevel van het SD kantoor in Assen, in samenwerking met de locale politie was doorgaans voldoende. Wie de oproep niet beantwoordde werd alsnog gearresteerd door de Asser politie, als ze gevonden konden worden, en naar Westerbork getransporteerd. Ik herinner mij de dag dat de Joodse gemeenschap van Assen het bevel ontving om zich te melden bij het spoorwegstation. De aangewezen plaats van samenkomst was in de buurt van een zijspoor op het station waar veewagens wachtten om de ongelukkigen naar Westerbork te brengen.
|
Rond juni/juli 1942, had de familie van Oosten bevel gekregen om huis en zaak te ontruimen en plaats te maken voor een Duitse afgevaardigde die de zaak voortzette. In eerste instantie ontvingen zij tijdelijk onderdak bij verschillende Joodse families totdat een schuur (ik dacht dat het een paardenstal was) achter het cafe van Boele Geerts, zie foto rechts, leeggeruimd en schoongemaakt was. Daar vond de familie een onderkomen. Het steegje dat naar deze schuur leidde was donker en griezelig. Piet Tielrooy en ik bezochten Iwan na schooltijd verschillende keren ook al was het verboden contact te hebben. We gingen er van uit dat men dacht dat twee dertienjarigen geen bedreiging vormden. |
|
 |
De familie van Oosten verbleef niet lang in die schuurruimte of paardenstal. Op een gegeven avond waren ze ploteseling verdwenen. Een vriendje van mij ontdekte dat de deur naar de schuurruimte open stond. Het avondeten stond onaangetast op tafel. Pas na de oorlog werd bekend dat de familie met behulp van Boele Geerts de café houder en Willem Hofstee de doodkisten maker naar de Joodse begraafplaats in Assen waren gebracht - een pasfoto van Boele Geerts staat links weergegeven - van waar de familie in het geheim met een auto naar Hindelopen werd vervoerd. Helaas, niet lang daarna werden ze verraden en in hechtenis genomen. Jo (Johanna) van Oosten, de moeder, werd met haar twee jongste kinderen, Iwan en Maunie, regelrecht naar het doorgangskamp Westerbork gezonden. Maunie was indertijd erg ziek, iets dat later bekend werd toen een briefkaart gevonden was dat Moeder Jo uit de rijdende trein had gegooid. Het kaartje was geadresseerd aan haar nicht, de familie Redeker uit Groningen. Jo schreef gehaast:
"trein half elf (Ed.: 's morgens), 21 september (Ed.: 1943). Lieve familie, 't is het einde. We gaan. Erg slap, maar vol goede moed. Dank jullie voor alles. De pakjes nog ontvangen. Mijn arme kinder. Erg nerveus. Maunie pips en braakt. Geen koorts meer. We liggen met 25 zieken op de grond. M'n lieverds naast me. Heb voldoende eten. Dank hoor. Groeten en zoen voor alle familie. Ben vol moed. Vinder, gooi deze op de bus."
Vader Mau, oom Mie en Iwan's oudere broer Jonny werden via het beruchte kamp Amersfoort ook naar Westerbork gezonden. Uit beschikbare gegevens blijkt dat de familie op twee verschillende data, Maurits, Maunie Sr. en Jonny op 12 december 1942 en Johanna, Iwan en Maunie Jr. op 21 september 1943, naar Birkenau gedeporteerd werd waar allen omgekomen zijn. Van hen staat Jonny officieel nog altijd opgegeven als vermist.
|
|
 |
|
Jonny, Iwan, and Maunie in 1935
foto J.Stern/N.v.d.Oord |
Mr. Boele Geerts, 1937.
foto Mrs. Henny Hatzmann |
Nadat de oorlog in Europa beëindigd was, hoorden we voor het eerst van de gruweldaden die waren gepleegd. Niet alleen jegens joden, maar ook jegens andere minderheden in de onderworpen Europese landen. We waren ontzet over de wreedheid waarmee deze gruweldaden waren uitgevoerd. Langzaam werden we ons bewust van de onvoorstelbare waarheid omtrent de ultieme maatregelen die waren genomen om systematisch de uitroeiing van de joden te bewerkstelligen. Deze etnische zuivering staat vandaag de dag bekend als de Holocaust.
|
holocaust, jewish, extermination, concentration camp, shoah, auschwitz, belzec, treblinka, monowitz, birkenau, night of the long knives, 
Het Derde Rijk