The Holocaust - Lest we Forget - Orkesten


Gevangenen orkest in KZ Buchenwald. Bron: USHMM

       Op de vraag waarom in sommige concentratie- en vernietigingskampen een orkest gevormd werd en in andere kampen niet, is geen eenvoudig antwoord te geven. Evenmin op de vraag waarom het leven van sommige muzikanten gespaard gebleven is en dat van anderen niet. Ongetwijfeld hebben sommige nazi's het voordeel van een orkest ingezien door nietsvermoedende gevangenen met muziek af te leiden, terwijl ze op weg waren naar de gaskamers. Dan waren er zeker nazi's die echt van muziek hielden, terwijl weer anderen een orkest of musici er op na hielden om slachtoffers wreed te behandelen. Bij voorbeeld gedurende het appèl, terwijl de gevangenen urenlang aan moesten treden om geteld te worden en daarna tijdens het marcheren naar en van de diverse werkploegen zowel binnen als buiten het kamp. Gevangenen moesten steeds weer opnieuw worden geteld om er van verzekerd te zijn dat hun aantal klopte. Gedurende executies speelde muziek altijd een voorname rol.

       Het is aannemelijk dat veel nazibeulen goede muziek waardeerden. Maria Mandel, de sadistische SS Oberaufseherin - SS hoofdbewaakster was hier een typisch voorbeeld van. Zij was het hoofd van de bewaaksters in het vrouwenkamp van Birkenau. Mandel hield van klassieke muziek en moedigde vrouwelijke musici aan om te spelen. Bovendien hield ze de hand boven het hoofd van alle vrouwelijke orkestleden. Musici werden door haar beter behandeld dan de rest van de gevangenen, zoals b.v. de politieke gevangenen en vrouwen die in de keuken werkten. De barakken voor de muzikanten werden ook beter onderhouden. Bovendien ontvingen ze extra voedsel, dat van betere kwaliteit was dan wat de rest van de gevangenen moest eten.

       Dat neemt niet weg dat Mandel enorm hoge eisen stelde aan haar musici. Ze moesten urenlang dienst doen tijdens het steeds weer opnieuw tellen van de gevangenen op het appèl, ongeacht de weersomstandigheden. Na het appèl, terwijl de andere gevangenen afmarcheerden naar hun diverse werkafdelingen moesten de muzikanten zorgen voor de marsmuziek. En 's-avonds, terwijl deze werkafdelingen, volkomen uitgeput, terugkeerden van hun slavenarbeid, moest het orkest vrolijke marsmuziek spelen, want daarna begon het onvermijdelijke tellen opnieuw. Ook dat kon uren in beslag nemen. Met muziek, meende Mandel, ging het beter. Muziek werd besteld wanneer de Lagerführer - kampcommandant een toespraak hield, b.v. bij de aankomst van een nieuw transport. Joden die binnenkwamen om vermoord te worden moesten het idee krijgen dat hun nieuwe 'tehuis' zo slecht nog niet was. Vrolijke muziek moest zorgen voor een opgewekte stemming. Orkesten moesten spelen tijdens de gevreesde selecties, en wanneer de nieuw aangekomen slachtoffers het pad opliepen dat naar de gaskamers en crematoria leidde. Ze moesten ook muziek maken gedurende de regelmatige Selektionen - selecties, waarbij de nog gezonde gevangenen van de zieke en zwakke gescheiden werden. Dat waren de 'gelukkigen' die nog een dag langer konden doorwerken tot ook zij van ontbering om zouden komen. Ook werd van hen gevergd dat ze muziek speelden tijdens executies, zoals bij het ophangen van degenen die getracht hadden te ontsnappen. Natuurlijk kon men zich ook aan andere als strafbaar beschouwde vergrijpen schuldig gemaakt hebben. Tenslotte moesten ze voorstellingen geven om de mannelijke en vrouwelijke leden van de SS, hun kwelgeesten, tevreden te houden.

Hans Bonarewitz, een ontsnapte gevangene uit Mauthausen wordt, na wederom in hechtenis genomen te zijn, op nazi circus stijl naar de galg gereden, getrokken door twee medegevangenen. Het begeleidend kamporkest moest voortdurend het lied spelen, "J'attendrai ton retour - Ik zal op je terugkeer wachten." Vlak voor de executie moest het orkest nogmaals spelen. Nu het bekende Duitse kinderliedje "Alle Vögel sind schon da - Alle vogels zijn weer terug." Na afloop van de executie van Bonarewitz, de "Polka van het biervat" werd gespeeld. Bovenstaande informatie werd mij verstrekt door de heer Aitor Fernandádez-Pacheco, uit Paris, de maker van de documentaire film "Mauthausen, una mirada Española," die de voormalige Spaanse gevangene, de communist Mario Constante voor zijn documentaire heeft geinterviewed. Bron: Fotoarchiv der KZ - Gedenkstaette Mauthausen.


       De Canadese schrijfster Krystyna Henke schreef na een interview met Louis Bannet, de trompettist van Birkenau, "Zo vreemd als het mag klinken, en in tegenstelling met een omgeving die er op uit was om lagere levensvormen, zoals bepaald door de nazi's natuurlijk, te vernietigen, om alsnog allerlei vormen van culturele uitdrukking te handhaven, er werd immers muziek gespeeld in veel kampen, is inderdaad onbegrijpelijk. Een belangrijke hoeveelheid literatuur heeft de kampen overleefd, hoofdzakelijk ooggetuige verslagen die weergeven dat muzikale gaven in de diverse kampen inderdaad voortleefden. Bij voorbeeld, 'Het Terezin Requiem' geschreven door Josef Bor, als ook 'Muziek in Terezin 1940-1945' van Jaza Karas. Beide beschrijven het rijke muziekleven van Theresienstadt, een getto dat door middel van propaganda door de nazi's werd gepresenteerd als modelkamp om alle twijfel weg te nemen die mogelijk bij het Rode Kruis, of welk andere internationale organisatie dan ook, zou zijn ontstaan wat betreft het humaan behandelen van gevangenen."

 Gevangenen orkest vermaakt de SS in Auschwitz I

       In vijf van de vernietigingskampen maakten de nazi's gebruik van musici. Ze werden gedwongen om muziek te spelen terwijl hun medegevangenen naar de gaskamers liepen. Zelfmoord kwam dan ook veelvuldiger voor bij musici dan onder de rest van de gevangenen, met uitzondering van mensen die in de Sonderkommandos - speciale werkploegen werkten. Veel muzikanten moesten toezien terwijl familieleden, vrienden en mede-Joden systematisch vernietigd werden. Auschwitz/Birkenau alleen al had 6 verschillende orkesten, waarvan één zelfs 100 tot 120 leden telde.

       Fania Fenelon, die van januari 1944 tot de bevrijding van het kamp in het vrouwenorkest van Birkenau speelde, beschrijft de ervaringen die ze opdeed in haar boek, Playing for Time - Spelen om tijd te winnen. Ze beschrijft hoe, ook al kon ze elke dag schone kleren aantrekken en mocht ze zich dagelijks douchen en kreeg ze dagelijks een redelijke maaltijd in tegenstelling tot de andere gevangenen, ze elke dag eindeloos opgewekte marsmuziek moest spelen, terwijl zij getuige was van de afschuwelijke waarheid. Duizenden mensen marcheerden naar de gaskamers en crematoria."

Het orkest van het kamp Janowska in Lvov, Polen in 1943


       Verdere waardevolle gedenkschriften waarin muziek in nazi kampen de hoofdrol speelt, zijn Music of Another World - 'Muziek uit een andere wereld,' geschreven door Szymon Laks, 'Het meisje met de accordeon: Het overleven van Flora Schrijver in Auschwitz/Birkenau en Bergen-Belsen,' geschreven door Mirjam Verheijen, 'Trompettist in Auschwitz I: De herinneringen van Lex van Weren,' geschreven door Dick Walda, en 'Louis Bannet: Virtuoos van Birkenau,' geschreven door Krystyna Henke. Het merendeel van de genoemde bronnen richt zich voornamelijk op de muzikale activiteiten, zoals die in Auschwitz plaats vonden.

       Veel bijzonder begaafde musici werd echter niet uitverkozen voor een orkest. Ze werden niet herkend of de nazi's hadden voldoende muzikanten voor het doel, dat hun voor ogen stond. Voor een ieder die de poorten van een van Hiltler's gruwelkampen binnenkwam, was de eerste gedachte, "hoe kan ik dit overleven?" Overleven door een muziekinstrument te bespelen was één manier. Er moest echter voor elke overlevingspoging een zware prijs betaald worden. Deze musici speelden hun instrument om in leven te blijven. Terwijl zij hun instrumenten bespeelden liepen honderden, zelfs duizenden mede-Joodse gevangenen de dood tegemoet. Tenslotte was het overleven van de ellende het voornaamste. Niettemin had hun functie als muzikant in een orkest of als individu veel weg van die van de Rattenvanger van Hamelen, de Middeleeuwse figuur die de stad Hamelen in Duitsland van een rattenplaag verloste door op zijn fluit te spelen. Toen hem de beloofde beloning geweigerd werd, nam hij wraak. Hij keerde later terug en lokte met zijn betoverende fluitspel de kinderen weg uit de stad.

Benny Behr speelt voor kinderen in kamp Westerbork

Het orkest van kamp Westerbork in Nederland